Буолар сирэ: Үс-Хатыҥ, Ипподром 

Ыытыллар кэмэ: Бэс ыйын 25 күнэ, күнүс 16.00 чаастан 

Тэрийээччилэр: Дьокуускай куорат дьаһалтата, улуустар дьаһалталара. 

Кыттааччылар: Бааһынай сылгы тутар хаһаайыстыбалара, сылгы тутар дьарыктаах аймах – дьиэ кэргэн. 

Күрэх ыытыллар сыала – соруга: Тыйыс айылҕаҕа үөскээбит, Саха дьиҥнээх боруода сылгытын иитиини сайыннарыы, саха омук быһыытынан үйэлэргэ илдьэ кэлбит төрүт дьарыгар, сылгы иитиитигэр эдэр ыччаты көҕүлээһин, үлэҕэ сыһыарыы. Тыа сиригэр олорор үлэлиир – хамсыыр, сылгыһыттарга сөптөөх болҕомтону ууруу. Өбүгэ дьарыгын, үгэстэрин, оонньууларын сөргүтүү, үөрэтэн олоххо киллэрии, ол нөҥүө чэгиэн – чэбдик, чөл - доруобай олоҕу тарҕатыы. 

Күрэх сүрүн ирдэбилэ: Күрэххэ көрүҥнэринэн көрөн, хамаанда састаабыгар 5 - 6 эр киһи, 1 дьахтар, 13 - 14 саастаах оҕоттон саҕалаан, аҕа саастаахтарыгар тиийэ кыттыахтарын сөп. Хамаанда хас биир кыттааччыта, көрүҥүнэн көрөн, хамсанарыгар сөптөөх сахалыы таҥастаах буолуохтаах. Маҥнайгы тутумҥа, биир ат толору симэҕин - киэргэлин көрдөрөр гына кэтэрдэн, сахалыы таҥастаах эр киһи уонна дьахтар, хамаанда дьоно аттарыгар олорон киирэллэрэ булгуччулаах уонна туспа сыанабыл быһыллар. Биир дьиэ кэргэн – аймах аатыттан турбут хамаандаҕа эбии 1 баал бэриллэр. Сылгыhыттарга чугас, күрэхтэр киирдилэр. Ол курдук, сымса, быhый, модьу-таҕа, күүстээх, айылҕалыын уйаҕас дууhалаах, бастыҥ сылгыhыт үтүө аатын ылар иhин күрэх ыытыллар. 

Күрэх көрүҥнэрэ: 

Бэйэни билиһиннэрии 

Хас биирдии хамаанда сахалыы дьон сиэринэн бэйэлэрин билиһиннэрэллэр. (Бу көрүҥ кыттаачылар күрэххэ парадтаан киирбиттэрин кэннэ ыытыллар) 

Атаралаан сүүрүү, ат сүүрдүү 

Күрэхтэhээччилэр бастаан сүүрдэр аттарыттан тэйиччи, 80 метр сиргэ атаралаан сүүрүүгэ бары кэккэлэччи тураллар. Хамаанда «Чэ!» дииллэрин кытта күрэхтэhээччи хаҥас атаҕын иннин диэки уҥа атаҕын кэннин диэки ойоҕолуу туттан иннилэрин диэки түhүнэн кэбиhэр. Сүүрэр кэмигэр атахтарын холбуо, сыhыарыа суохтаах, тирэччи тэбэн иhиэхтээх. Ким хайдах кэлэринэн, аттарыгар тиийэн ыҥыырыгар олоро түhэр да ипподрому эргийэ сүүрдэн кэлиэхтээх. Бириэмэтэ атаралаан сүүрэртэн саҕаланар. Өскөтүн атаралаан сатаан сүүрбэтэҕинэ, баал түhэр. Холобур атаҕын атаҕар сыhыаран эбэтэр көннөрү сүүрдэҕинэ, ыстараап олохтонон баал түhүөхтээх. Атаралаан сүүрэр кэмигэр аттары хамаандатын дьоно тутан туруохтаахтар. 

Атынан сүүрдэн иhэн үҥүү быраҕыыта 

Күрэхтэhээччи 50 миэтирэ сиртэн атын сиэллэрбэккэ, өрө көтүтэн кэлэн (сүүрдэн) тохтообокко эрэ үҥүүтүн быраҕыахтаах. Үҥүү төһө ыраах түспүтүнэн кыайыылаах ааҕыллар. Уурастаабыт ат Сыарҕалаах элбэх таhаҕастаах ат ыарырҕатан, иннинэн да кэннинэн да барбат гына бугуйарын, дьон «бу ат уурастаата» - диэн ааттыыллара. Ол иhин атын сыгынньахтаан баран таhаҕаhын сүөкээн баран кыра сэниэ сыыры бэйэтэ соhон таhаарара уонна атын хат көлүйэн таhаҕаhын тиэйэн, айаныгар турунара. Күрэхтэhээччилэр аттара саха сыарҕатыгар көлүллэн кэккэлэhэн тураллар (дьон тутан тураллар). Сыарҕалаах аттар турар сирдэриттэн кэннилэригэр 50 метр тэйиччи күрэхтэhээччи уолаттар ат буолан сырсыыга бары кэккэлэhэн тураллар. «Чэ!» диэн хамаанда иhиллэрин кытары күрэхтэhээччилэр икки илиилэринэн тайанан, икки атахтарынан тэбинэн, ат токойон эрэрин курдук төҥкөйөн түөрт атах буолан сүүрэллэр (өскөтүн икки илиитинэн тайаммакка сүүрдэҕинэ баала түhэр). Сүүрэн кэлэн сыарҕатын кэннигэр тура түhээт да атын сыгынньахтыыр атын сыарҕатын кэннигэр илдьэн баайар (холбонор) атын сэбин сыарҕатыгар тиэйэр уонна сыарҕа икки ураҕаhыттан тутан иннин диэки сыарҕаны, аты соhон сүүрүөхтээх. Сүүрэр сирэ 40 миэтирэ. Кыайыылааҕы төhө бириэмэннэн биэтэккэ тахсыбытынан быhаарыллар.   

 

Манчаарылыы сүүрүү 

Бу күрэх ат арҕаhын сиэлиттэн тутуhан, аты ойоҕолуу сүүрэн иhиэхтээх. Ат үрдүгэр аты салайан сүүрдээччи киhитэ төhө сэниэлэнэринэн атын кымньыылаан иhиэхтээх. Бу күрэс 300 миэтирэ сиргэ сүүрдэллэр. Ким төhө бириэмэннэн кэлбитинэн кыайыылаах быhаарыллар. (Былыр Манчаары Баhылай Дүпсүн улууhугар Куприян Протопопов диэн киhиэхэ, хаайыыттан күрээн Даркылаах диэн алааска саhан олорбут. Куприян Манчаары сытарыгар сөптөөх балаҕанын икки хос гына истиэнэлээн киhи билбэт гына оҥорбута, ону биhиги кыра сылдьан ол истиэнэлээх балаҕаны көрөр этибит. Манчаары ол истиэнэҕэ күнү быhа сытар киhи илиитэ, атаҕа көhүйэрин иhин түүн туран, аты арҕаhыттан тутан иккитэ, үстэ алааhы эргийэрэ үhү, диэн кырдьаҕастар кэпсэтэллэрин истэр этибит. Ол иhин бу күрэх «Манчаарылыы сүүрүү» диэн ааттаах. - А.С.Федоров ахтыытыттан). 

Симэхтээх Аты ыҥыырдааhын 

Күрэхтэhээччилэр симэхтээх аты ыҥыырдыыллара бириэмэҕэ ыытыллар. Ыҥыырдыырыгар бары көрүҥүн тутуhуннаран, ат киэргэлин үчүгэйдик симээн бэйэтэ бүтэрэн баран ат үрдүгэр олорон иҥэhэлэрин кэттэҕинэ эрэ, аты ыҥыырдаабыта бүппүтүнэн ааҕыллар. 

Кулун тардыhыыта Былыр да баара, билигин да баар, кулунчугу кытта сосуhар кэмнэр. Оччолорго өбүгэлэрбит кулун тардыhыыта диэн кыhыҥҥы кэмҥэ оонньуулара эбитэ үhү. Билиҥҥи сахалар бу өбүгэ оонньуутун оҕолоруттан оҕонньоругар тиийэ оонньуур, күрэхтэhэр буоллулар. Икки күрэхтэhэр киhи сиргэ тайанан, атахтарын ууннары тэбэн, кэтэхтэригэр быа кэтэн, чиккэччи тирэнэн кэтэхтэринэн тардыhаллар. Хайалара кэтэҕэ, сиhэ, илиитэ күүстээх этиллибит сурааhыҥҥа киhитин соhон аҕаллаҕына, кыайыылааҕынан буолар. 

Бэрэмэдэй (Мэhэйдээх сиринэн бэрэмэдэйдээх айаннааhын) 

Икки куулга кумаҕы тэҥ гынан бэрэмэдэй курдук холбуу баайыллар, сүгэргэ сөптөөх гына уопсай ыйааhына 6 буут (96 киилэ). Ол аата биирдии куулга 48 киилэ буолар. Бэрэмэдэйи көтөҕөн эбэтэр сүгэн айанныырыгар 70 миэтирэ сиргэ 7 мэhэйдээх сири атыллаан ааhыахтаах, өскөтүн атыллаан иhэн мэhэйи охтордоҕуна тохтуур уонна төhө миэтирэни барбытын ааҕыллар. Өскөтүн 70 миэтирэни мэhэйи тохтообокко бардаҕына, кыахтаах буоллаҕына төттөрү мэhэйдэри туораан хаста да эргийиэхтээх. 

Адаҕа (Адаҕалаах сүүрүү) 

Күрэхтэhээччилэр кэккэлэhэ сүүрэр сиргэ, атахтарыгар биирдии адаҕаны кэтэн тураллар. (Хайа баҕар атаҕар) Хамаанда «Чэ!» дииллэрин кытта, күрэхтэhээччилэр биирдии адаҕаларын соспутунан иннилэрин диэки түhүнэн кэбиhэллэр.Ким урут адаҕатын соспутунан кэлбит кыайыылаах буолар.Адаҕалар ыйааhыннара биир буолуохтаах. 

Сылгыhыт тойуга Өбүгэ саҕаттан оҕуска, акка олордун да Саха барахсан иhигэр киҥинэйэн, эбэтэр дорҕоонноохтук ыллаан-туойан айаннааччы. Ол быhыытынан күрэхтэhээччи симэхтээх ат үрдүгэр олорон эрэн, эбэтэр хаамтара сылдьан, эбэтэр сиэллэрэн сылгы, ат туhунан бэйэтэ сөбүлүүр матыыбынан кэрэхсэтиэх тустаах. Ол курдук: тойук, оhуохай, дэгэрэҥ ырыа, аныгы матыыптаах ырыалартан күрэхтэhээччи бэйэтэ биир ырыаны толоруохтаах. Ырыа ис хоhооно, матыыба, толорор ньымата, куолаhа, көстүүмэ барыта ааҕыллыахтаах. 

Дьөhөгөй оҕолорун оонньуулара Туох тэрил оҥоhуллара -Үҥкүүлэр – бааллар; 

1. Үҥүү быраҕар – щит, мишеннээх, халыҥ хайаhын; 

2. Бэрэмэдэй, куулунан 2 шт. – кумах (1 бэрэмэдэйгэ 96 кг), 4 куул (биирдии куулга 48 кг. киирэр); 

3. Мэhэйдэр - 7 устуука 60 см. үрдүк 1 м. усталаах атахха турар, таарыйдын да сууллар гына; 

4. Саха сыарҕата ураҕастаах көлүллэр - сөдүөккэ, хомуур, дуга, сис быата, үүлэ бас быата - 3 пара; 

5. Симэхтээх ыҥыыр - 1 устуука; 

6. Адаҕа 6 шт. (1 адаҕа х 6 киилэ); 

7. Кулун тардыhыытыгар пресс быа.